Celem tego artykułu jest przybliżenie Państwu zagadnień związanych z tematyką przyjęcia i odrzucenia spadku, dla ułatwienia sformułowanych w formie pytań i odpowiedzi. Wiele dodatkowych zagadnień z tym związanych omawiamy lub rozwijamy również w innych naszych artykułach, w szczególności polecamy artykuły dotyczące ogólnych informacji o spadku lub o zachowku. Mamy nadzieję, że lektura pozwoli Ci uporządkować myśli i sformułować pytania, na które chętnie Ci odpowiem podczas spotkania w Kancelarii.
CO MOŻNA ZROBIĆ ZE SPADKIEM?
Dowiadujemy się, że jesteśmy spadkobiercami i co dalej? Są trzy opcje, które możemy wybrać. Pierwszą z nich jest przyjęcie spadku wprost, drugą przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza a trzecią całkowite odrzucenie spadku. Każdą z nich cechuje to, że jest to prawo spadkobiercy do złożenia jednostronnego oświadczenia woli, które wyraża wolę ostatecznego dojścia (albo niedojścia) do dziedziczenia po danym spadkodawcy.
PRZYJĘCIE SPADKU WPROST
Pierwszą wymienioną w przepisach Kodeksu cywilnego jest opcja przyjęcia spadku wprost. Czyli bez ograniczenia odpowiedzialności za długi spadkowe. W typ wypadku spadkobierca wstępuje w prawa i obowiązki zmarłego – także w pozostawione przez niego długi. Odpowiedzialność za te długi jest zarówno z majątku spadkodawcy oraz z majątku osobistego.
PRZYJĘCIE SPADKU Z DOBRODZIEJSTWEM INWENTARZA
Przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza polega na tym, że spadkobierca ponosi odpowiedzialność za długi spadkowe wyłącznie do wartości ustalonego w wykazie inwentarza lub w spisie inwentarza stanu czynnego spadku. W tej sytuacji, spadkobierca ma obowiązek spłaty długów do wysokości, jaką wynosi wartość majątku pozostawionego przez osobę zmarłą.
ODRZUCENIE SPADKU
Odrzucenie spadku ma całkowicie odmienne skutki aniżeli jego przyjęcie. Zachodzi wtedy fikcja prawna, jakoby spadkobierca nie dożył otwarcia spadku.
Należy wskazać, że fikcja prawna daje odmienne rezultaty jeżeli chodzi o odrzucenie spadku z testamentu oraz z ustawy.
Odrzucenie spadku z ustawy powoduje dojście do dziedziczenia tych spadkobierców powołanych w dalszej kolejności, którzy dziedziczyliby w przypadku śmierci odrzucającego przed otwarciem spadku.
Odrzucenie spadku z testamentu skutkuje dojściem do dziedziczenia w miejsce odrzucającego spadkobiercy podstawionego (czyli ustanowionego na wypadek, gdyby inna osoba powołana do spadku nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą), a w sytuacji braku podstawienia, stosuje się instytucję przyrostu (kiedy spadkobierca nie może lub nie chce być spadkobiercą, przeznaczony dla niego udział przypada pozostałym spadkobiercom w stosunku do przypadających im udziałów).
JAKI JEST CZAS NA DOKONANIE TYCH CZYNNOŚCI?
Wydaje się to jasne i logiczne, ale należy wspomnieć o tym że oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może zostać złożone dopiero po śmierci spadkodawcy. Wcześniejsze złożenie takiego oświadczenia nie wywoła skutków prawnych.
Niezłożenie oświadczenia woli w określonym terminie spowoduje, że spadek zostanie przyjęty z mocy prawa z dobrodziejstwem inwentarza.
Dla każdego spadkobiercy czas liczony jest osobno. Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tym, że dziedziczy.
W JAKI SPOSÓB SKŁADA SIĘ OŚWIADCZENIE WOLI?
Oświadczenie o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku składa się przed sądem lub przed notariuszem. Jest to forma zastrzeżona pod rygorem nieważności, co w praktyce oznacza, że złożenie woli o przyjęciu lub o nieprzyjęciu spadku innemu organowi będzie skutkowało nieważnością czynności (tak, jakby do niej w ogóle nie doszło).
CZY OŚWIADCZENIE MUSI BYĆ ZŁOŻONE OSOBIŚCIE?
Przepisy prawa nie wymagają osobistego złożenia oświadczenia woli. Może być ono złożone przez pełnomocnika.
Warto zaznaczyć, że pełnomocnictwo powinno być udzielone na piśmie z podpisem notarialnie poświadczonym. Ponadto, pełnomocnictwo to powinno być szczególne, więc mocodawca powinien w treści pełnomocnictwa wskazać konkretny spadek, co do którego pełnomocnik ma złożyć oświadczenie.
CO GDY ZŁOŻYLIŚMY OŚWIADCZENIE O PRZYJECIU LUB ODRZUCENIU SPADKU POD WPŁYWEM GROŻBY PODSTĘPU LUB PRZY BRAKU SWOBODY LUB ŚWIADOMOŚCI?
Przepisy spadkowe regulują tylko błąd i groźbę. Wady oświadczenia woli takie jak brak świadomości oraz brak swobody regulują przepisy ogólne – art. 82 Kodeksu cywilnego.
Spadkobierca może uchylić się od skutków prawnych swojego oświadczenia tylko poprzez oświadczenie złożone przed sądem, z równoczesnym oświadczeniem czy spadek przyjmuje czy odrzuca. Sąd dodatkowo musi zatwierdzić uchylenie się od skutków wadliwego oświadczenia woli. Oświadczenie takie musi być złożone w terminie roku od dnia ustania groźby lub wykrycia podstępu lub ustania stanu wyłączającego swobodne lub świadome złożenie oświadczenia woli.
JAK POWINIEN BYĆ ROZUMIANY BŁĄD?
Błąd jako wada oświadczenia woli powinien być rozumiany jako błąd powstały w świadomości składającego oświadczenie nietożsame z wyobrażeniem o rzeczywistości jak i jako pomyłka, czyli mylne wyobrażenie o treści złożonego oświadczenia woli.
W doktrynie funkcjonuje stanowisko, według którego błąd przy oświadczeniu o przyjęciu lub o nieprzyjęciu spadku, może dotyczyć każdego z trzech elementów wchodzących w zakres treściowy takiego oświadczenia: podmiotu (spadkodawcy lub współspadkobiercy), tytułu powołania do spadku (ustawa czy testament) oraz przedmiotu oświadczenia (spadku).
Warto zaznaczyć, że błąd powinien mieć przymiot istotności, a więc musi istnieć uzasadnione przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu, to nie złożył by oświadczenia woli takiej treści.
BŁĄD CO DO OSOBY SPADKODAWCY LUB WSPÓŁSPADKOBIERCY
Błąd co do osoby spadkodawcy najczęściej jest pomyłką – np. pomyłką w nazwisku, w imieniu itp.
Błąd co do osoby współspadkobiercy jest np. sytuacją, w której spadkobierca przyjmując spadek nie wiedział, że jego współspadkobiercą będzie osoba, z którą ma głęboki konflikt i nie chce być we wspólności majątku spadkowego.
BŁĄD CO DO PRZEDMIOTU OŚWIADCZENIA
Błąd co do przedmiotu oświadczenia – spadku – może przybrać dwie formy. Może dotyczyć istnienia lub nieistnienia w masie spadkowej określonych aktywów i pasywów. Może także dotyczyć mylnej kalkulacji wartości aktywów i pasywów w spadku.
BŁĄD CO DO TYTUŁU POWOŁANIA ORAZ PRZEDMIOTU ŚWIADCZENIA
Tytułem powołania do dziedziczenia może być zarówno ustawa jak i testament. Błąd ten występuje, gdy spadkobierca myli się co do podstawy dziedziczenia, np. mylnie przypuszcza, że z końcem terminu przyjmie spadek z ustawy, a w rezultacie przyjmuje spadek w innym udziale z testamentu poprzez upływ terminu.
Podobnie sprawa się ma z przedmiotem świadczenia. Błąd taki może wystąpić w sytuacji, w której spadkobierca aż do upływu terminu nie wiedział o istnieniu wysokich długów spadkowych.
CZYM JEST GROŹBA JAKO WADA OŚWIADCZENIA WOLI?
Groźbą uznawaną jako wadę oświadczenia woli w postępowaniu spadkowym jest groźba jakiejkolwiek osoby skierowana w celu złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku albo w celu nieskładania tych oświadczeń. Ponadto, z okoliczności musi wynikać, że spadkobierca mógł się obawiać, że jemu samemu lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo zarówno osobiste jak i majątkowe.
CZY MOŻNA ODWOŁAĆ ZŁOŻONE OŚWIADCZENIE WOLI?
Wprost z przepisu artykułu 1018 Kodeksu cywilnego wynika, że obowiązuje bezwzględny zakaz odwoływania oświadczeń o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku.
CZY OŚWIADCZENIE MOŻE BYĆ ZŁOŻONE POD WARUNKIEM LUB Z ZASTRZEŻENIEM TERMINU?
Stan prawny, który kształtuje się poprzez złożenie oświadczeń woli dotyczących przyjęcia lub nieprzyjęcia spadku musi być stabilny, a ich treść niebudząca wątpliwości i jednoznaczna. Z tego względu ustawodawca wyłączył możliwość złożenia oświadczenia woli pod warunkiem lub z zastrzeżeniem terminu.
CO JEŻELI OŚWIADCZENIE ZOSTANIE ZŁOŻONE POD WARUNKIEM LUB Z ZASTRZEŻENIEM TERMINU?
W takiej sytuacji zachodzi nieważność czynności. Kodeks cywilny nie zezwala na traktowanie takich oświadczeń woli jako ważnych, a zawartych w nich warunków oraz terminów jako niezastrzeżonych.
W JAKI SPOSÓB ZŁOŻYĆ OŚWIADCZENIE WOLI?
Oświadczenie woli o przyjęciu spadku wprost, przyjęciu spadku z dobrodziejstwem inwentarza albo odrzuceniu spadku może nastąpić poprzez sąd i wydanie postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub u notariusza, który może sporządzić akt poświadczenia dziedziczenia.
CO W PRAKTYCE OZNACZA FIKCJA NIEDOŻYCIA OTWARCIA SPADKU?
Jeżeli spadkobierca odrzuci spadek, wtedy zachodzi fikcja prawna, jakoby ten spadkobierca nie dożył chwili otwarcia spadku. Może to spowodować pewne komplikacje, że spadek ten przejdzie na zstępnych osoby, która odrzuciła spadek.
CO W SYTUACJI, W KTÓREJ PRZY ODRZUCENIU SPADKU MA SIĘ MAŁOLETNIE DZIECI?
Oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może skutecznie złożyć jedynie osoba, której przysługuje pełna zdolność do czynności prawnych. Skoro zdolności takiej nie posiada małoletni, oświadczenie takie może w jego imieniu złożyć przedstawiciel ustawowy lub opiekun prawny. (zob. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 24 września 2015 r., V CSK 686/14).
Odrzucenie spadku, jaki przypada małoletniemu, stanowi jeden z rodzajów spraw, które dotyczą jego stosunków majątkowych. Bez wątpienie, odrzucenie spadku wchodzi w zakres zarządu majątkiem małoletniego. W związku z tym, mając na uwadze przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, administrowanie majątkiem małoletniego wymaga zezwolenia sądu opiekuńczego.
Nie przez przypadek jest mowa o zgodzie sądu opiekuńczego na wyłączne odrzucenie spadku, ponieważ małoletni spadkobierca dziedziczy spadek z dobrodziejstwem inwentarza, z gwarancją nienaruszalności jego majątku.
CZY MOŻNA ŻĄDAĆ UZANIE ODRZUCENIA SPADKU ZA BEZSKUTECZNE?
Ustawodawca wyszedł na przód wierzycielom spadkobiercy, którzy wskutek odrzucenia przez niego spadku zostają całkowicie albo częściowo pozbawieni zaspokajania swoich wierzytelności. W takiej sytuacji, wierzyciel spadkobiercy ma prawo żądać uznania przez sąd odrzucenia spadku za bezskuteczne względem siebie.
Przemawia za tym pogląd, według którego odrzucenie spadku obejmującego aktywa wyższe od pasywów, dokonane przez spadkobiercę niewypłacalnego, jest czynnością prawną prowadzącą do pokrzywdzenia wierzycieli spadkobiercy. Warto wskazać, że nieistotne są motywy, którymi kierował się spadkobierca w danej sytuacji.
CZY MOŻNA ODRZUCIĆ SPADEK Z TESTAMENTU A PRZYJĄĆ Z USTAWY?
Prawo przewiduje taką możliwość. Dotyczy ona sytuacji, w której ta sama osoba powołana jest do dziedziczenia zarówno z testamentu jak i z ustawy, przy czym z ustawy dziedziczy tylko, gdy powołanie z testamentu okaże się nieskuteczne. W takim wypadku, spadkobierca może odrzucić spadek z testamentu a przyjąć spadek z ustawy. Może także odrzucić spadek z obu tytułów (zarówno z testamentu jak i z ustawy).
