W tym miejscu przygotowaliśmy dla Ciebie kilka naprawdę podstawowych informacji o testamentach przedstawionych dla ułatwienia w formie pytań i odpowiedzi. Wiele zagadnień dotyczących prawa spadkowego omawiamy lub rozwijamy w innych naszych artykułach, np. w artykule o zachowku lub o schedzie spadkowej. Mam nadzieję, że lektura pozwoli Ci uporządkować myśli i sformułować pytania, na które chętnie Ci odpowiem podczas spotkania w Kancelarii.
CZYM JEST TESTAMENT?
Każdy człowiek posiadający pełną zdolność do czynności prawnych ma prawo zdecydować co się stanie z jego prawami majątkowymi po jego śmierci – do tego właśnie służy testament. Jest to szeroko pojęte prawo do rozporządzania swoim majątkiem.
KTO MOŻE SPORZĄDZIĆ TESTAMENT?
W myśl przepisów prawa, sporządzić i odwołać testament może tylko osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych (czyli pełnoletnia oraz nieubezwłasnowolniona) Wyjątek to kobieta od 16 roku życia, jeżeli za zgodą sądu wyszła za mąż.
Testament musi być sporządzony osobiście – zabronione jest sporządzenie go przez przedstawiciela czy pełnomocnika.
CZY MOŻNA SPORZĄDZIĆ TESTAMENT WSPÓLNY?
Nie można sporządzić testamentu wspólnego, ponieważ spowodowałoby to nieważność testamentu. Każda osoba musi sporządzić swój testament. Testamentem wspólnym jest np. testament podpisany przez dwie osoby (np. rozporządzenie majątkiem wspólnym małżonków).
CO NIE JEST TESTAMENTEM WSPÓLNYM?
Testamentem wspólnym nie jestsporządzenie na jednej kartce, przez kilka osób swoich testamentów po kolei – tzn. jedna osoba opatruje datą, pisze swoje rozporządzenie i się podpisuje, pod nim kolejna osoba robi to samo…
Te wszystkie rozporządzenia należy traktować jako oddzielne testamenty.
JAKI MOGĄ BYĆ PRZYCZYNY UZNANIA TESTAMENTU ZA NIEWAŻNY?
Testament nieważny to taki, który został sporządzony:
- w stanie wyłączającym świadomego albo swobodnego powzięcia decyzji i wyrażenie woli,
- pod wpływem błędu, który może wywołać przypuszczenie, że gdyby spadkodawca nie działał pod jego wpływem, to nie sporządziłby testamentu takiej treści,
- pod wpływem groźby.
CZY TESTAMENT MUSI BYĆ NAZWANY TESTAMENTEM?
Przesłanki stwierdzenia ważności testamentu nie zawierają wymogu odpowiedniej nazwy, tym samym, aby testament zachował swoją ważność, nie musi być nazwany w swojej treści przez spadkodawcę testamentem. (zob. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 28 września 1989 r., III CRN 292/89).
Tak samo, bez znaczenia pozostaje przy ocenie ważności testamentu brak wzmianki, że ten dokument jest rozporządzeniem na wypadek śmierci. Na to decydujący wpływ mają motywy, wola oraz świadomość, którym kierował się spadkodawca.
CZY TESTAMENT MOŻNA ODWOŁAĆ?
Można odwołać testament poprzez sporządzenie nowego testamentu lub zniszczenie starego (ewentualnie pozbawienie go cech, od których zależy jego ważność).
CZY MOŻNA DOKONAĆ ZMIAN W SPORZĄDZONYM JUŻ TESTAMENCIE?
Można dokonać zmian w testamencie już sporządzonym, spowoduje to jednak taki skutek, że zmieniony testament będzie postrzegany jako nowy.
CZY WYMIENIENIE W TREŚCI SWOJEGO IMIENIA I NAZWISKA JEST PODPISEM?
Osoba sporządzająca testament własnoręczny, która w jego treści wymieniła imię i nazwisko przed rozporządzeniem majątkiem, nie dopełnia tym samym obowiązku własnoręcznego podpisania testamentu. (zob. Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 9 maja 1995 r., III CZP 56/95)
CZY MOŻNA PODPISAĆ SIĘ W TESTAMENCIE PRZYDOMKIEM?
Sąd Najwyższy pochylił się nad tym tematem w Wyroku z dnia 23 października 2020 r., III CSK 134/18, w którym stwierdził, że przydomek nie stanowi samoistnego elementu identyfikacyjnego i nie zastępuje imienia i nazwiska. Przydomkiem nie można się posługiwać w obrocie prawnym, więc zawarcie umowy z użyciem samego przydomka powoduje konieczność ustalenia strony umowy, tj. jej imienia i nazwiska. Podpis przy użyciu samego przydomka oznacza niedochowanie formy pisemnej, albowiem podpis powinien składać się z elementów nazwiska, wykazywać cechy indywidualne i powtarzalne, w wyniku czego pozwalać na identyfikację. Przydomek, nie pełniąc funkcji nazwiska, tych wymogów nie spełnia, więc nie sposób uznać, aby podpisanie się przydomkiem pod treścią testamentu spełniało wymóg własnoręcznego podpisu.
CZY MOŻNA PODPISAĆ SIĘ W TESTAMENCIE PSEUDONIMEM?
W tym samym wyroku co powyżej Sąd Najwyższy doszedł do wniosku, że jeżeli spadkodawca w życiu codziennym i w stosunkach prawnych posługiwał się pseudonimem i nim podpisze testament (a nie prawdziwym imieniem i nazwiskiem), to taki podpis uważa się za wypełniający wymóg własnoręcznego podpisania testamentu. Podpis ma na celu przede wszystkim określenie osoby spadkodawcy i jego identyfikację, szczególnie wówczas, gdy dane identyfikujące nie wynikają z treści testamentu.
CZY WAŻNY JEST TESTAMENT NAPISANY NA KOMPUTERZE
Testament który został sporządzony na komputerze a następnie jedynie podpisany odręcznie uznaje się za nieważny.
CZYM SIĘ RÓŻNI TESTAMENT ZWYKŁY OD SZCZEGÓLNEGO
Testament zwykły to taki, który może być co do zasady sporządzony w każdym czasie np. holograficzny, notarialny, allograficzny.
Testament szczególny to taki, który może być sporządzony tylko w określonym miejscu i czasie np. ustny i podróżny). Ważne też jest to, że testament szczególny traci moc z upływem 6 miesięcy od dnia, w którym ustaną okoliczności, które uzasadniały niezachowanie formy zwykłego testamentu.
TESTAMENT HOLOGRAFICZNY
Testament holograficzny wyróżnia się na tle innych testamentów tym, że jest w całości napisany pismem odręcznym, podpisany i opatrzony datą. (wszystko odręcznie)
Należy zaznaczyć, że brak daty nie powoduje nieważności testamentu, jeżeli nie wywołuje wątpliwości co do zdolności spadkodawcy do sporządzania testamentu, co do jego treści albo wzajemnego stosunku.
TESTAMENT NOTARIALNY
Testament notarialny jest testamentem sporządzonym u notariusza w formie aktu notarialnego. Żeby zachować jego ważność, również potrzebne jest spełnienie szeregu przesłanek. Zdarzenia ujęte w akcie muszą być prawdziwe, musi zostać oznaczona osoba spadkodawcy, osoba notariusza, podpis notariusza i spadkodawcy. Należy przyjąć, że cechę dokumentu urzędowego odbierają testamentowi notarialnemu tylko takie uchybienia formalne, które dotyczą jego istoty i które nie mogą być zastąpione ustaleniami z wykorzystaniem zwykłych środków dowodowych. (zob. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2003 r., I CKN 367/01)
Ponadto, nieważnym testamentem sporządzonym w formie aktu notarialnego będzie testament, w którym testator nie złożył oświadczenia woli, a tylko wcześniej przygotowany przez notariusza i spadkobiercę dokument – po jego odczytaniu – podpisał. (zob. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 października 1992 r., I CRN 156/92)
TESTAMENT ALLOGRAFICZNY
Testament ten charakteryzuje się tym, że jest wyrażony w formie ustnej. Polega na tym, że spadkodawca, w obecności dwóch świadków, oświadczy swoją ostatnią wolę – ustnie – wobec wójta (burmistrza lub prezydenta miasta), starosty, marszałka województwa, sekretarza powiatu albo gminy, kierownika stanu cywilnego.
Takie oświadczenie spisuje się w protokole ze wskazaniem daty jego sporządzenia. Ponadto, odczytuje się go w obecności spadkodawcy, a następnie jest podpisywany przez spadkodawcę, świadków oraz osobę, wobec której ostatnia wola została oświadczona.
Jest to forma siłą rzeczy wyłączona dla osób niemych oraz głuchych.
TESTAMENT USTNY
Testament ustny jest sporządzany w sytuacji, w której istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy, albo kiedy zachowanie zwykłej formy jest niemożliwe/bardzo utrudnione. W takim stanie rzeczy spadkodawca oświadcza swoją ostatnią wolę ustnie, przy jednoczesnej obecności co najmniej trzech świadków.
Jeden ze świadków lub osoba trzecia ma rok na spisanie oświadczenia spadkodawcy. W takim oświadczeniu musi być zawarte miejsce oraz data sporządzenia go, a pismo takie podpisać musi spadkodawca oraz dwaj lub wszyscy świadkowie.
Jeżeli dojdzie do sytuacji, w której treść oświadczenia nie zostanie spisana, można w terminie 6 miesięcy od dnia otwarcia spadku stwierdzić, na mocy zeznań złożonych przez świadków, że taki testament miał miejsce. Jednak, żeby tak się stało, musi to potwierdzić przynamniej dwoje świadków.
CZY SAMOBÓJSTWO JEST OBAWĄ RYCHŁEJ ŚMIERCI?
Sąd Najwyższy w Postanowieniu z dnia 5 lipca 2006 r. w sygnaturze akt IV CSK 74/06 stwierdził, że zamiar samobójczy, co do zasady, nie powinien uzasadniać „obawy rychłej śmierci” w rozumieniu art. 952 § 1 Kodeksu cywilnego, już choćby dlatego, że nie stanowi on okoliczności nieodwracalnie zagrażającej życiu.
Ponadto, stan obawy rychłej śmierci musi być uzasadniony okolicznościami zewnętrznymi, które dla spadkodawcy stanowią przesłankę do przyjęcia, że wkrótce umrze. Zamiar samobójczy jest świadomym aktem woli, podjętym przez osobę, która rozporządza następnie swoim majątkiem i z tej przyczyny nie można uznać go za okoliczność uzasadniającą obawę rychłej śmierci.
TESTAMENT PODRÓŻNY
Testament podróżny sporządza się podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym. Ostatnie oświadczenie woli spadkodawca składa przed dowódcą statku lub jego zastępcą przy jednoczesnej obecności dwóch świadków.
Za spisanie oświadczenia odpowiedzialny jest dowódca statku lub jego zastępca, należy podać datę, następnie treść odczytać spadkodawcy i wtedy każda z osób musi to oświadczenie podpisać.
KTO MOŻE BYĆ ŚWIADKIEM SPORZĄDZANIA TESTAMENTU?
Co do zasady, świadkiem może być każda osoba fizyczna, która posiada pełną zdolność do czynności prawnych. Są pewne ograniczenia a nawet wyłączenia, które nie pozwalają na pełnienie tej funkcji.
Są dwie grupy wyłączające możliwość bycia świadkiem. Pierwsza z nich powoduje bezwzględne wyłączenie tego uprzywilejowania. Do jej przesłanek należą: brak pełnej zdolności do czynności prawnych; bycie niewidomym, głuchym lub niemym; niemożność pisania i czytania; niewładanie językiem, w którym spadkodawca sporządza testament; prawomocne skazanie wyrokiem sądowym za fałszywe zeznania.
Druga grupa powoduje względną niezdolność do bycia świadkiem. Wymienia tutaj krąg osób, które nie mogą być świadkiem przy sporządzaniu testamentu, dla których w tymże testamencie została przewidziana jakakolwiek korzyść. Ponadto, świadkiem nie może być małżonek tej osoby, jej krewni, powinowaci pierwszego i drugiego stopnia oraz osoby pozostające z nią w stosunku przysposobienia.
CZY MOŻNA ODMÓWIĆ BYCIA ŚWIADKIEM TESTAMENTU?
Przepisy prawa wprost nie udzielają odpowiedzi na to pytanie. W takim wypadku należy posłużyć się orzecznictwem sądowym.
W tej sytuacji pojawiają się dwie, sprzeczne ze sobą, linie orzecznicze.
W Postanowieniu Sądu Najwyższego z dnia 4 marca 1997 r. I CKN 35/97 został zaprezentowany pogląd, w którym stwierdzono, że nie jest świadkiem testamentu ustnego osoba obecna w trakcie składania oświadczenia woli przez spadkodawcę, która odmówiła pełnienia takiej funkcji.
Jednak, jest to jedno orzeczenie na szereg innych, które stanowią, że o tym, czy dana osoba jest świadkiem testamentu decyduje wyłącznie wola testatora, który do tej osoby kieruje swoje oświadczenie. (tak np. Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2012 r., I CSK 575/11 lub Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 29 czerwca 2010 r. III CSK 317/09)
W JAKI SPOSÓB NALEŻY TŁUMACZYĆ TESTAMENT?
Testament należy tak tłumaczyć, ażeby zapewnić możliwie najpełniejsze urzeczywistnienie woli spadkodawcy. Jeżeli testament może być tłumaczony rozmaicie, należy przyjąć taką wykładnię, która pozwala utrzymać rozrządzenia spadkodawcy w mocy i nadać im rozsądną treść.
CZY ODPIS TESTAMENTU MOŻNA TRAKTOWAĆ JAKO ORYGINAŁ?
Nad tym zagadnieniem również pochylił się Sąd Najwyższy w Postanowieniu z dnia 30 czerwca 1972 r., I CR 403/72. Tylko oryginał testamentu jest testamentem w rozumieniu kodeksu cywilnego, odpis testamentu zwykłego, chociażby sporządzony własnoręcznie przez spadkodawcę, nie jest testamentem.
Warto zaznaczyć, że wypis testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego jest równoznaczny z oryginałem.
